1. Ο μύθος και η πραγματικότητα

Η ιστορία του Ελληνισμού του Εύξεινου Πόντου και η σημασία του Εύξεινου Πόντου, ως χώρος ανάπτυξης πολιτισμών, εμπορικών και οικονομικών ανταλλαγών και σταυροδρόμι ανάμεσα στη Μεσόγειο και το Αιγαίο, την Κασπία και τον Καύκασο, ξεκινά από το μύθο, και συνεχίζεται με τον μεγάλο ελληνικό εποικισμό.

Η Μίλητος είναι η πρώτη πόλη της Ιωνίας, της μετέπειτα Μικράς Ασίας που επικοινωνεί με τον Εύξεινο Πόντο, δημιουργώντας αποικίες από τον 8^ο αιώνα π.Χ, αποικίες οι οποίες σύντομα μετεξελίχθηκαν σε σημαντικές πόλεις. Η Σινώπη (ιδρύθηκε το 785 π.Χ), η Τραπεζούντα (756 π.Χ), η Κερασούντα (700 π.Χ), η Αμισός (Σαμψούντα- 600 π.Χ), η Οδησσός, το Παντικάπαιον, η Διοσκούρια (Σοχούμι), η Πιτιούντα, η Αρχαιόπολις (Νοκολακέβι), τα Κοτύωρα, η Τρίπολη είναι μερικές από αυτές. Η παρουσία των Ελλήνων φέρνει τους λαούς της περιοχής σε επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό.

2. Η Γενοκτονία, οι κρυπροχριστιανοί και η προσφυγιά

Ο Ποντιακός Ελληνισμός, από την πτώση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας γνώρισε συνεχείς διωγμούς, βίαιο εξισλαμισμό και εκτουρκισμό, με αποκορύφωμα τη συστηματική και μεθοδευμένη εξόντωση - γενοκτονία στις αρχές του 20^ου αιώνα. Από τους βαλκανικούς πολέμους και από τους συμβούλους τους Γερμανούς, οι Νεότουρκοι διδάχθηκαν ότι με την εξαφάνιση των Ελλήνων (και Αρμενίων) θα έκαναν πατρίδα τους τη Μικρά Ασία. Η απόφαση για την εξόντωσή τους πάρθηκε από τους Νεότουρκους το 1911, εφαρμόστηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και ολοκληρώθηκε από το Μουσταφά Κεμάλ στο χρονικό διάστημα 1919 - 1923. Τον Δεκέμβριο του 1916 εκπονήθηκε από τους στρατηγούς Εμβέρ και Ταλαάτ, ηγέτες του κινήματος των Νεότουρκων, σχέδιο εξαφάνισης του ελληνικού πληθυσμού του Εύξεινου Πόντου το οποίο προέβλεπε, «άμεση εξόντωση μόνον των ανδρών των πόλεων από 16-60 ετών και γενική εξορία όλων των ανδρών και γυναικοπαίδων των χωριών στα ενδότερα της Ανατολής με πρόγραμμα σφαγής και εξόντωσης». Το 1919 με την αποβίβαση του Μουσταφά Κεμάλ στη Σαμψούντα, αρχίζει η δεύτερη και σκληρότερη φάση της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Αρχίζει ένας νέος διωγμός κατά των Ελλήνων αυτή τη φορά από το κεμαλικό καθεστώς, πολύ πιο άγριος από τους προηγούμενους. Πόλεις και χωριά με ελληνικό πληθυσμό κάηκαν, και οι Πόντιοι και οι Πόντιες δολοφονήθηκαν, βιάστηκαν, εξορίστηκαν ή έφυγαν ομαδικά. Όσοι άνδρες συλλαμβάνονταν προωθούνταν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Ελάχιστο μέτρο αντίδρασης στην προμελετημένη γενοκτονία υπήρξε το αντάρτικο του Πόντου, όπου οι Έλληνες αντιστάθηκαν στις μαζικό έγκλημα που στοίχισε τη ζωή 350.000 ανθρώπων.

Η εκρίζωση αυτή των Ελλήνων του Πόντου είναι από τα πρωτοφανή εγκλήματα στην ανθρώπινη ιστορία. Ύστερα από 27 αιώνες ζωής, παρουσίας και προσφοράς, ένα κομμάτι ενός ιστορικού έθνους εκριζώθηκε αφήνοντας πατρογονικές εστίες, εκκλησίες, τάφους προγόνων και κατέφυγε στην Ελλάδα, την Περσία, τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, τον Καναδά, την ΕΣΣΔ. Το σύνολο όσων φεύγουν από τον νότιο Εύξεινο Πόντο στην ΕΣΣΔ σ' όλη τη διάρκεια της γενοκτονίας διώξεων υπολογίζεται σε 150.000 - 250.000, με αποτέλεσμα το 1918 ο πληθυσμός των Ελλήνων να ανέρχεται σε 700.000. Το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων, που παρέμειναν στην Σοβιετική Ένωση, παρά τις διώξεις κατά τη διάρκεια της σταλινικής εποχής και τις υποχρεωτικές μετακινήσεις, κατόρθωσε να επιζήσει και να διατηρήσει την πολιτιστική του ταυτότητα ως την εποχή της περεστρόικα, όταν πλέον οι Έλληνες διεκδίκησαν την ύπαρξη και τη συνέχεια.

Το 2000 οι Πόντιοι που είχαν έλθει μετά 1991 στην Ελλάδα υπολογιζόταν σε 180.000 άτομα. Από αυτούς, περίπου 163.000 ήρθαν στην Ελλάδα για μόνιμη εγκατάσταση, περίπου 10.000 διαμένουν και εργάζονται στην Κύπρο και άλλοι 7.000 περίπου ζουν και εργάζονται στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Ωστόσο, μετά την προσφυγιά των Ποντίων από τις εστίες τους, παρέμειναν Πόντιοι που μιλούν ή καταλαβαίνουν τα ποντιακά και άγνωστος αριθμός κρυπτοχριστιανών. Με τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς, η διάλεκτος αυτή ομιλείται σήμερα από 300.000 περίπου άτομα. Ωστόσο αυτοί οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν προβλήματα στην αφού δεν επιτρέπεται να ομιλείται η γλώσσα τους, να μεταφέρονται τα έθιμά τους στις επόμενες γενιές, ενώ οι κρατικές υπηρεσίες ασκούν πιέσεις προς αυτούς τους πληθυσμούς. Θέματα που οδήγησαν εξισλαμισμένους Ποντίους διανοούμενους στα δικαστήρια, προκαλώντας την παρέμβαση μη κυβερνητικών οργανώσεων και άλλων φορέων που ζήτησαν την ελευθερία δράσης και σκέψης αυτών των ανθρώπων.

3. Το ποντιακό ζήτημα σήμερα

Θεωρούμε ότι το ποντιακό ζήτημα έχει σήμερα τρεις διαστάσεις. Το πρώτο είναι η γενοκτονία. Είναι γεγονός ότι η διερεύνηση της γενοκτονίας αποτέλεσε ένα ζήτημα ταμπού για την ελληνική ιστορική και πολιτική επιστήμη, παρότι οι απόγονοι των θυμάτων ζούσαν στην Ελλάδα. Το ελληνοτουρκικό σύμφωνο φιλίας του 1930, η ταυτόχρονη ένταξη της Ελλάδας και της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ το 1952, και η αποκαλούμενη προσέγγιση των δύο κρατών, αποτέλεσαν σημεία σταθμοί (και) για το Ποντιακό ζήτημα. Είναι αυτές οι παράμετροι «που η Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού δεν απέκτησε τη δικαίωση που επιβαλλόταν να αποκτήσει», όπως τονίζει ο Κ. Φωτιάδης στο σχετικό με τη γενοκτονία έργο του. Ωστόσο μετά από αγώνες και προσπάθειες πολλών ετών από Πόντιους της δεύτερης γενιάς και συλλόγους του εσωτερικού και του εξωτερικού, το Ελληνικό κοινοβούλιο αναγνώρισε το 1994 τη γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, θεσπίζοντας την 19^η Μαΐου ως «Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στο Μικρασιατικό Πόντο». Σε διεθνές επίπεδο μέχρι σήμερα την γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου έχει αναγνωρίσει η Βουλή των Αντιπροσώπων της Κυπριακή Δημοκρατίας, θετικά έχει εκφραστεί η πρεσβεία της Αρμενίας στην Αθήνα, ψηφίσματα υιοθέτησης της ημέρας μνήμης έχουν εκδώσει οι πολιτείες της Νέας Υόρκης και της Νέας Υερσέης, ενώ την υπόθεση έχει απασχολήσει, εκδίδοντας σχετικά κείμενα, το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη μετά από παρεμβάσεις μη κυβερνητικών οργανώσεων¹. Το δεύτερο είναι το ζήτημα της αποκατάστασης των Ποντίων από την τ. ΕΣΣΔ, αφού με την άφιξή τους στο ελληνικό κράτος οι Πόντιοι αντιμετωπίζουν προβλήματα ένταξης αντίστοιχα με αυτά που αντιμετώπιζαν στις αρχές του αιώνα οι Πόντιοι πρόσφυγες από το νότιο Εύξεινο Πόντο, αν και διαφέρει η έκταση και η ένταση αυτών των προβλημάτων. Το τρίτο είναι οι κρυπτοχριστιανοί-ποντιόφωνοι, οι οποίοι καταπιέζονται με διάφορες μορφές και παρά τις αλλαγές που έχουν γίνει η δρομολογούνται στην Τουρκία λόγω ΕΕ, φαίνεται ότι οι μειονότητες έχουν πολύ δρόμο ακόμη να διανύσουν προς την ελευθερία και τη δημοκρατία.

Σήμερα στην Ελλάδα και τη Διασπορά, οι Πόντιοι είναι περίπου ενάμιση εκατομμύριο άτομα, που συνεισέφεραν μαζί με τους άλλους πρόσφυγες στην ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου και τους νέους τόπους όπου ζουν. Προσέφεραν στην κοινωνία και την οικονομία με την εργατικότητά τους, την έφεση στο εμπόριο, στις επιστήμες και τον πολιτισμό. Οι Πόντιοι αυτό το ιδιόμορφο και δυναμικό κομμάτι του Ελληνισμού, συνετέλεσε και συντελεί στην αναγεννητική προσπάθεια του έθνους, κράτησε και κρατά τον πολιτισμικό του πλούτο, το γλωσσικό ιδίωμα, τα τραγούδια, τους χορούς που μεταλαμπαδεύονται στις επερχόμενες γενιές. Με τα σωματεία τους και το θέατρο, τα περιοδικά τους και εφημερίδες τους οι Πόντιοι σε όλον τον κόσμο αγωνίζονται για την αναγνώριση της γενοκτονίας, προσπαθούν να διασώσουν την πολιτισμική τους κληρονομιά, καλλιεργούν την παράδοσή τους και ζουν και πορεύονται με γνώμονα πάντα την ποντιακή ζωή και την ποντιακή τους συνέχεια.

Fanis Malkidis

fmalkidi@bscc.duth.gr